İnce Donanma Gemileri - 1

         Önceki yazımda Osmanlı donanmasında geniş kullanım alanı bulmuş olan İnce Donanma’dan bahsetmeye çalışmıştım. Bugün de bu donanmayı oluşturan gemi sınıflarından bahsetmeye çalışacağım. Gemi türlerinin sayısal çokluğundan dolayı, okuyucuyu konudan uzaklaştırmamak adına yazımı iki bölüm halinde yayımlama kararı aldım.

Bazı araştırmacılar yapıları itibari ile bazı küçük tekneleri de İnce Donanma teşkilatı içine dâhil etmişlerdir. Biz burada konumuz gereği genel olarak kullanım alanları nehir ve göller olan tekne çeşitlerini ele alacağız.  

a)   Aktarma: Tuna nehrinde donanmaya refakat eden kürekli gemilerdi. Adını nehir kıyıları arasında malzemeleri bir kıyıdan diğerine aktarmasından dolayı almıştır. Aynı zamanda düşmandan ele geçirilen ve sancağı üzerinde denize paralel bırakılan gemilere de bu adın verildiği görülmüştür.

Resim 1.3.1 Aktarma

b)   Brolik: Kıyılarda ve oldukça sığ sularda kolaylıkla hareket edebilen, 7-8 mürettebatı olan gemilerdi. Asıl görevleri kıyı muhafazası olup, düşmana saldırmak için de kullanılmıştır.

Resim 1.3.2 Brolik

c)    Akabe: Adı, Mısır’da inşa edildiği yer ile anılan kürekli ve yelkenli geminin yelkeni kare şeklindeydi. Kıç üstünde kapalı bir güvertesi mevcuttu. Nakliye hizmetlerinde kullanılmıştır.

Resim 1.3.3 Akabe

d)   Kıyase: Nil Kaptanlığı güzergâhında kullanılmış olup, baş tarafı kıça göre biraz daha yüksek olan kare yelkenli teknelerdi. Nakliye amaçlı kullanılmıştır.

Resim 1.3.4 Kıyase

e)    Cerim (Cerm): Nil Kaptanlığı güzergâhında kullanılmış olup, baş ve kıç tarafı içeriye doğru hafif dönük olan ve Latin yelkene sahip gemilerdi. Nakliye amaçlı kullanılmıştır.

Resim 1.3.5 Cerim

f)     Gırab (Gırlaç): İki direkli, üçgen yelkenli olan bu gemilerin baş tarafının keskin bir şekli vardı. Daha çok Dicle-Basra arasında nakliye amaçlı kullanılmıştır.

Resim 1.3.6 Gırab

g)   Topçeker: Nehirlerde kullanılan en önemli muharebe ve nakliye gemileridir. Savaşta kullanılan ağır topların taşınması başlıca görevleri olmuştur. Karinaları diğer gemilere göre taşıdıkları yükleri nedeniyle daha yüksektir.

Resim 1.3.7 Topçeker Gemisi

h)   Kancabaş: Baş ve kıç tarafları kanca gibi kıvrık olduğu için bu isim verilmiştir. Muhabere ve muharebe özelliği de olan Kancabaş sınıfı tekneler yan yana gelerek nehir üzerinde köprü vazifesi de görmüşlerdir. 12-13 oturaklı ve 28-30 mürettebatı olan teknelerdi.

Resim 1.3.8 Kancabaş

i)     Karamürsel: Osmanlıların denizlerle ilk tanışmasının ardından Venedik ve Bizans teknelerinden esinlenerek yapılmış ve Karamürsel Bey zamanında yapıldığı için onun adıyla anılan teknelerdir. Osmanlı devletinin ilk donanması bu sınıf gemilerden oluşmuştur. Sivri üçgen yelkenli ve yaklaşık 13 m boyunda küçük teknelerdi. Yaklaşık 42 mürettebat görev yapmıştır.

Resim 1.3.9 Karamürsel

j)     Şayka (Çayka): Baş ve kıçları aynı hizada ve suya çok yakın olan hafif malzemeden yapıldıkları için suya gömülseler bile batmayan teknelerdir. Özi, Dinyaper ve Tuna nehirleriyle Karadeniz’de kullanılmıştır. Muhabere ve muharebe amaçlı kullanımının yanında nehirlerde kıyılar arası geçiş maksatlı köprü vazifesi de görmüştür. Uzunlukları 13-25 m arasında değişirken üç top bulunduğu bilinmektedir.

Resim 1.3.10 Şayka

k)    Kırlangıç: Muharebe ve karakol hizmetleriyle Tuna ve civarındaki toprakların korunmasında kullanılmıştır. Her biri 2-3 kürekle çekilen 10-16 oturaklı ve yaklaşık 100 mürettebat bulunan teknelerdi.

Resim 1.3.11 Kırlangıç

l)     Uskuna: Yelkenli tekneler döneminden makineli gemiler zamanına kadar kullanılmıştır. 20 m civarında boyları olan teknenin iki direği sancak ve iskele kısımlarında da topları mevcuttu. 16 topu ve 90 mürettebatı bulunmaktaydı.

Resim 1.3.12 Uskuna

m)  Şehtiye (Şitye): Sadece yelken donanımıyla hareket eden iki direkli gemidir. Küçük olanlarının boyu 17,5 m ile 20 m arasındaydı ve 200-275 kişi arası mevcudu vardı. Büyükleri ise üzerinde 40 top taşıyabilirdi.

Resim 1.3.13 Şehtiye

n)   Çamlıca Kayığı (Çam Gemisi): Adını yapımında kullanılan çam ağacından almıştır. Tuna Nehri’nde daha çok lojistik hizmetlerde faydalanılan gemilerindendi.

o)   Şalopa (Şalope, Çalope): Küçük yelkenli ve ambarsız olup muharebe maksatlı kullanılmıştır. 15 m ile 25 m arasında boyu olan teknede 12 topu bulunur 62 mürettebat görev yapardı.

Resim 1.3.14 Şalopa

p)   Şahtur (Şehtur, Meşhuf): Tuna nehrinde kullanıldığını belirten araştırmacılar varsa da genellikle Nil ve Fırat nehirlerinde kullanılmıştır. Teknesi ince ağaçtan yapılmış üzeri tamamen zift ile kaplanmıştır. Kıçı oldukça sivri, kürekleri kısaydı. Nil’de kullanılanları kare yelkenli diğerleri üçgen yelkenliydi.

Resim 1.3.15 Şahtur

q)   Çekeleve (Çekelve, Celbe): Genellikle askeri malzeme taşınmasında kullanılan iki kısa direğe sahip Çekeleve ile yiyecek ve kereste taşındığı da görülmüştür.

Resim 1.3.16 Çekelve

r)    Perkende (Pergende, Birgende, Pergandi, Perendi): Kürekle hareket ettirilen, yelken donanımı da yardımcı aksam olarak kullanılan, boyu 22-27 m olan tekne de 18-19 çift kürekçi bulunurdu. Baş taraflarında topları mevcut olup, sığ sularda büyük gemilere manevra yaptırma, yedekte çektirme ve gerektiğinde ateş gemisi olarak kullanılırdı.

Resim 1.3.17 Perkende

 

KAYNAKÇA

İdris Bostan ve Salih Özbaran, Türk Denizcilik Tarihi, Cilt-I, Deniz Basımevi Müdürlüğü, İstanbul, 2009.

Rasim Ünlü, İnce Donanma, Deniz Basımevi Müdürlüğü, İstanbul 2005.